پیش از آن برخی گروهها و جریانات سیاسی ناهمسو با جریان عمومی مردم پیشنهادهای مختلفی مانند جمهوری (بدون قید اسلامی) و یا جمهوری دمکراتیک و… جهت نوع و شکل حکومت آینده می دادند اما حضرت امام خمینی(ره) از مردم خواستند که «رای بدهید به جمهوری اسلامی، نه یک حرف زیادتر و نه یک حرف کمتر.»
به این ترتیب 98.2 درصد از مردم با لبیک به ندای رهبر خود پایه های نظام اسلامی را تثبیت کردند و خواستار حاکمیت اسلام ناب و مترقی در حکومتی بر پایه مشارکت و حضور مردم در سرنوشت خویش شدند.
روز 12 فروردین نتایج اعلام شد و این روز را روز جمهوری اسلامی نامیدند. طبق اعلامیه دولت موقت، در رفراندم 20 میلیون و 288 هزار تن (98 و 2دهم درصد آراء) به حذف سلطنت و برقراری نظامی اسلامی «بله» و 241 هزار تن «نه» گفته بودند
همه پرسی در مورد تعیین نوع حکومت آینده ایران تنها 47 روز بعد پیروزی انقلاب اسلامی در روزهای دهم و یازدهم فروردین ماه 1358 برگزار شد. در نهایت در روز دوازدهم فروردین ماه نتایج این همه پرسی که با شرکت قاطع مردم برگزار شد ، نود و هشت و دو دهم درصد شرکت کنندگان در همه پرسی به برقراری نظام جمهوری اسلامی در ایران رای دادند.
یکی از مهمترین ویژگی‌های حکومتهای مـردم‌سالار، مـشارکت دادن مردم در صورت‌بندی قدرت و امور عمومی است. در این نـوع از حکومتها، مردم به عـنوان صـاحبان اصلی حق حاکمیت بر سرنوشت خویش و مرجع تشخیص و تنفید مشروعیت تلقی می‌گردند و رعایت نظر و عقیده اراده عمومی در اعمال حاکمیت از شروط استمرار و تداوم قدرت در دست هیأت حاکمه منتخب مردم به شمار می‌آید، بـه همین دلیل مراجعه به آراء مردم و نظرخواهی از آنان در مواقع لازم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رفراندوم یکی از فنون حقوقی مراجعه مستقیم به مردم است.
انقلاب عظیم اسلامی مردم ایران در دهه پنجاه، فصل جدیدی را در تاریخ مشارکت سیاسی مردم ایـران، با حضور یکپارچه ملت ایـران در هـمه پرسی جمهوری اسلامی به منصه ظهور رسانید. رفراندوم 12 فروردین 58 با وجود مخالفتهای طیف زیادی از گروههای سیاسی و سنگاندازیهای آنها در جهت عدم انجام رفراندوم، با استقبال بینظیر مردم مواجه شد.
تغییر و تحولات جهان و آشنایی ایرانیان بـا فـرهنگ و نـظام‌های سیاسی غربی و پیشرفت سریع مغرب زمین، مردم تحت ستم پادشاهی مـطلقه قـاجار را با دستمایه‌های ملی و بالأخص مذهبی، برای تغییر نظام حکومتی سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه برانگیخت. آنـچه در ایـن تـحولات، صرف‌نظر از نزاع‌ها و اختلاف نظرهای موجود، مورد نظر است، تغییر نظام سلطنتی مـطلقه بـه مـشروطه و تدوین قانون اساسی و بالأخص متمم آن بود که پلی برای رسیدن به جمهوریت شد.
این تـغییر و تـحولات کـه می‌رفت فصل جدیدی در اندیشه سیاسی ایرانیان بگشاید، به علت شکاف‌های عمیق در صفوف مشروطه خـواهان، مـسکوت ماند؛ اما مهمترین رخداد در اواخر سلطنت احمدشاه قاجار اعلام جمهوری از سوی سران نـهضت جـنگل در رشـت در سال 1299ش. بود. این نهضت هم بنابه دلایل گوناگون بـا شـکست مواجه شد.
پس از این رخداد، رضاخان، نخست‌وزیر وقـت، کـه در انـدیشه تغییر سلطنت قاجار با حمایت انگلستان و تـحت تـأثیر ترکیه بود شعار نظام جمهوری را در اواخر مجلس چهارم در زمستان سال 1302 مطرح کرد، امـا ایـن طرح عملی نشد و در نهایت در سـال 1304ش. مـاده واحده‌ای بـه صـورت طـرح، تقدیم مجلس شد که به مـوجب آن قـاجار از سلطنت خلع گردید و حکومت به طور موقت به رضاخان سپرده شد تـا مـجلس مؤسسان برای تغییر چند ماده از قـانون اساسی تشکیل شود. بـا تـشکیل مجلس مؤسسان پس از شش روز بحث و گـفتگو رضـاخان را به پادشاهی ایران انتخاب و سلطنت را در خانواده او موروثی کردند.
حوادث قابل توجهی که پس از یـک وقـفه نسبتاً طولانی از طرح جمهوری از سـوی نـهضت جـنگل و رضاخان رخ داد، تشکیل جـمهوری خـودمختار آذربایجان (حزب دموکرات آذربـایجان) بـه دست سید جعفر پیشه‌وری و نیز در کردستان به دست قاضی محمد است. این حکومتهای خـود مـختار را دولت مرکزی سرکوب کرد.
پس از رحلت آیت اللَّه بروجردی و طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در شـانزده مـهر 1341 کـه با مخالفت علمای دینی بالاخص امام خـمینی مـواجه گـردید، روح جـدیدی بـه کالبد نهضت ضد استبدادی و سلطنتی دمیده شد و با اعتراض امام خمینی به طرح انقلاب سفید و متعاقب آن قیام خونین پانزده خرداد 1342، این نهضت وارد مرحله‌ای تازه گردید و مـخالفت امام با طرح کاپیتولاسیون در تاریخ چهارم آبان 1343، نقطه آغازینی برای طرح حکومت اسلامی به طور رسمی و علنی از سوی ایشان شد. امام خمینی با اشراف کامل بر نهضت‌های یاد شده و آگاهی از خواست دیـرینه مـردم ایران در گسستن نظام استبدادی و در دست گرفتن سرنوشت اجتماعی خودشان و با توجه به علل ناکامی نهضت‌های پیشین که ریشه در عدم علم و اطلاع جامعه ایرانی از مواضع و برنامه‌های اسلامی داشت، اولین گـام خـویش را در جهت معرفی ماهیت حکومت در اسلام بر داشتند. ایشان از این پس در هر فرصتی به تشریح حکومت اسلامی به زبان ساده می‌پرداختند.
طـرح حـکومت اسلامی در این ابعاد – همچنان‌که در سـال 1349 در پاسـخ به نامه اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان گروه فارسی زبان در اروپا بیان داشتند – در حالی صورت می‌گیرد که «حکومتهای جائرانه ضد اسلام اموی و عباسی و عثمانی [که] خـلافت اسـلامی به جامعه‌ها تحویل داده‌اند و چـهره واقعی اسلام را در پشت این پرده‌ها پنهان نگاه داشته[اند] به طوری که امروز مشکل است ما بتوانیم حکومت اسلامی و تشکیلات اساسی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی آن را به جوامع بشری، حتی مسلمین بفهمانیم»
امام خمینی در سـال‌های بعد، از این مسأله، به عنوان «اعظم مصیبت‌ها» یاد می‌کنند. به هر تقدیر اوج طرح حکومت اسلامی با تمامی ابعاد وجودی آن، طرح ولایت فقیه به عنوان یکی از پایه‌های اساسی حکومت اسـلامی اسـت. این برنامه درست تا زمانی ادامه یافت که بـر خلاف نقطه آغازین نهضت «طرح حکومت اسلامی در عروق مردم ایران ریـشه دوانـیده بود.»
بنیانگذار انقلاب اسلامی قدس سره در پیامی درباره روز جمهوری اسلامی چنین گفتند: «صبح گاه 12 فروردین که روز نخستین حکومت الله است از بزرگ ترین اعیاد ملی و مذهبی ماست و ملت ما باید این روز بزرگ را عید بگیرند و زنده نگه دارند روزی که کنگره های قصر 2500 ساله حکومت طاغوتی فرو ریخت و سلطه شیطانی برای همیشه رخت بربست و حکومت مستضعفین جانشین آن گردید.»
انتخاب واژه عید برای چنین روزی از سوی امام امت یک انتخاب دقیق و صحیح است؛ زیرا عید به روزی اطلاق می شود که آن روز نو و شادی آفرین باشد و باعث سربلندی و مجد یک ملت شود. بنابراین دوازدهم فروردین از بزرگترین اعیاد انقلاب اسلامی ایران بحساب می‌آید.
مقام معظم رهبری (دام ظله العالی) نیز در تبیین واژه جمهوری اسلامی چنین می‌فرمایند: «جمهوری اسلامی، از لحاظ معنای تحت اللفظی بر دو پایه استوار است: یکی جمهور مردم؛ یعنی آحاد مردم و جمعیت کشور، این ها هستند که امر اداره کشور و تشکیلات دولتی و مدیریت کشور را تعیین می کنند، و دیگری اسلامی؛ یعنی این حرکت مردم، بر پایه تفکر اسلام و شریعت اسلامی است. این یک امر طبیعی است. در کشوری که اکثریت قریب به تمام آن مسلمان هستند، آن هم مسلمان مؤمن و معتقد و عامل، که در طول زمان، ایمان عمیق خودشان را به اسلام ثابت کرده اند و نشان داده اند، در چنین کشوری، اگر حکومتی مردمی است، پس اسلامی هم هست.»